Mehmed Yüksel Özemre ismini Türkiye’de kitapla ilgilenen ve az çok Türkiye’den ve çevresinden haberdar olan birsinin duymaması mümkün değildir. Eğer ahlak üzerine iki hatıra dinleyeceksen bu sohbetin en az bir cümlesi gelir Mehmet Yüksel Özemre’den söz açar. Ben belki böyle sohbetler dinlemedim ancak bu güne kadar saymadım ama okuduğum, hele hele Türkiye’den, İstanbul’dan, Üsküdar’dan bahseden çoğu kitapta ya Mehmed Yüksel Özemre’ye ya da yazdığı “Üsküdar’da Bir Attar Dükkânı” kitabına atıf yapıldığını gördüm. Belki de Türkiye’de atıf yapılan kitaplar sıralaması yapılsa En çok Atıf yapılanların birinci sırasında Kur’an-ı Kerim, ikinci sırasında Hadis Külliyatları bulunurken ilk on içinde de “Üsküdar’da Bir Attar Dükkânı” kitabı bulunur diye düşünüyorum.
Mehmed Yüksel Özemre 3 Nisan 1935 yılında İstanbul Üsküdar’da doğmuş, Galatasaray Lisesinin Fen Şubesini 1954’de, İstanbul Üniversitesi fen Fakültesi Matematik- Fizik Dalı bölümünü 1957’de bitirmiş, Fransa Nükleer Bilimler ve Teknoloji Milli Enstitüsünden Atom Mühendisliği’nde 1958’de master yapmış, 3 Eylül 1973 yılında teorik fizik dalında profesör olmuş, 25 Haziran 2008 tarihinde 73 yaşında vefat etmiştir.
Mehmed Yüksel Özemre’nin yazdığı ve basılıp satılması ve gelirinin üniversite öğrencilerine burs olarak verilmesini isteyerek Kubbealtı Vakfına vakfettiği “Üsküdar’da Bir Attar Dükkânı” kitabının ilk baskısı Kubbealtı İktisadi İşletmesi tarafından 1996 yılında yapılan 32. Baskısının yapıldığı 2023 yılına kadar aradan geçen 27’da bazen yılda bir baskı yapmayı da aşarak tam 32 baskıya ulaşan, her yazının sonuna bir resim konulmaya çalışılmış, resim olmayanlara da İstanbul’dan bir yerin resmi Dr. İ. Aydın Yüksel tarafından çizilmiş bir kitap olarak 120 sayfadan ibarettir.
“İçindekiler” kısmını incelediğimizde “Müellifin Takdimi” (s.7), “Takrîz” (s.9), “Aktar Hocalar” (s.13), “Attar Dükkânı” (s.18), “İrfân Meclisi Olarak Dükkânın Müdâvimleri” (s.23), “Attârlık Erkânı” (s.27), “Babam ile Sâim Efendi arasındaki Muhabbet” (s.39), “Sâim Efendi Amca ve Mustafa Ağabey” (s.45), “Düzgünman’lar ve Fakir” (s.53), “Eşref Efendi Amca” (s.59), “İskele Camii Baş İmamı Nâfız Uncu Hoca” (s.65), “Ahmed Celalettin (Baykara) Dede” (s.71), “Mortucu Salih” (s.73), “Sükûti Dede ve Arap Hoca” (s.78), “Takunyacı Kemâl” (s.81), “Eşref Efendi Amca’nın Fakîre Himmeti’nin Semeresi” (s.83), “Düzgünmanlar’ın Âile Hayâtındaki Değişiklikler” (s.87), “Eşref Efendi Amca, Mustafa Ağabey Fakîr ve Efendilerim Hazerâtı” (s.91), “Mustafa Ağabey’in Son Yılları” (s.96), “Attâr Dükkânı’nın Son Demleri” (s.109), “Özel İsimler Dizini” başlıklarından oluştuğunu görmekteyiz.
“Attâr” kelimesinin sözlük manası Eskiden bir nevi Eczacılık yapan, güzel kokular satan, bu gün ise baharat, şifalı otlar satan dükkândır. Bugün artık günümüzde Aktar olarak kullanılmaktadır. Kelime nasıl bedeni hastalıklara şifa veren manası içeriyorsa, aynı zamanda Mehmed Yüksel Özemre’nin kullanımıyla manevi, ruhi hastalıklara şifa veren yer manasına da gelmeye başlamıştır. Mehmed Yüksel Özemre’nin kullanımıyla Tasavvufi bir anlam da kazanmıştır. Zaten fiili olarak tasavvuf ile ilgilenenlerin sık sık uğradıkları bir dükkân olduğu daha kitabın içindekiler kısmından anlaşılıyor. Nitekim Mehmed Yüksel Özemre Attar Dükkânın tasavvufi veçhesine “Bu dükkân nice mânevi sohbetlerin, nice dostlukların, nice himmetlerin, nice hayırların, nice tefekküre şâyân ibretlerin, nice rahmânî füyûzâtın nice irşâdların sebebi ve mihveri, benim de mânevî eğitimimin ve kültürmün en mühim kaynaklarından birisi olmuştur.” (s.7) diyerek işaret etmektedir.
Mehmed Yüksel Özemre’nin “Üsküdar’da Bir Attar Dükkânı” kitabına yine kendisi gibi Cumhuriyet Türkiye’sinin sırlı kişilerinden birsi olan M Uğur Derman tarafından 5 Ocak 1996 tarihinde yazıldığı tarih açısından bakıldığında biraz ağdalı da olsa bir “Takriz” (s.9) yazısı yazılmış ve bu yazıda M Uğur Derman Üsküdar’ı “Feth-i Mübini seyredebilmiş yegâne belde” ve “hayal şehir” olarak İstanbul’u da “İslâmbol ise, Kâbe toprağı Üsküdar’ın dost bakışlarıyla, ‘beldetün tayyibetün’ olmayı hakketmiş” bir yer olarak tavsif etmiştir. M Uğur Derman İstanbul için “beldetün tayyibetün” olmaya “hak etmiş” dememiş de “hakketmiş” demektedir ki, bu kelime mana olarak nakşedilmiş, kazınarak yazılmış manasına gelmektedir ki yine “beldetün tayyibetün” ifadesinin Kur’an-i bir ifade olduğunu da 6 numaralı dipnotta “Rivayet olunur ki, Akşemseddin Hazretleri, ‘bir güzel belde’ manasına Kur’an-ı Kerim’de [34. Sebe Suresi 15. Ayette geçen] (XXXIV/15) yer alan bu ifadenin ebced değeriyle 857’yi gösterdiğini; bunun ise o devir için “güzel belde” tarifine uyan Kostantaniyye’nin –hicri tarihle- fetih yılı olacağını Sultan II. Mehmed’e hatırlatarak, mânevî tebşâratta bulunmuştur.” (s.9) diyerek İstanbul’un fethine denk geldiğine işaret etmektedir. Hicri takvim 622 yılında Hz. Peygamber’in Medine’ye hicretini esas aldığına göre 622 ile 857 toplarsak 1479 yapar. Hassas olamay bir hesaplamayla Hicri yıl 354 gün ya da 355 gün çekmektedir ki miladi 366 günden 355 günü çıkarırsak hicri yılın miladi yıldan yaklaşık 11 gün eksik olduğunu görürüz. Bu 11 gün 857 yılda ise toplam 9427 gün eder. Bu 9427 gün yıl olarak 25,7 yıla tekabül eder ki bu ise hicri ve miladi yıl farkı olur. 1453’e 25,7 yılı toplarsak yaklaşık 1480 olur. Saat farkları da düşülürse hicri 857, yılı miladi 1479’a İstanbul’un fethine denk gelir.
Mehmed Yüksel Özemre’nin anlatımlarından anlıyoruz ki İstanbul’da ve Üsküdar’da daha önce mevcut olup da şimdi bu “Üsküdar’da Bir Attar Dükkânı” kitabını yazdığı sıralarda yerlerinden bulunmayan sokalar, evler, kurumlar, kim nerede ne görev ifa etmiş, hangi iş ile iştigal etmiş hepsi öğreniyoruz. Bu anlatımlarıyla bugünden geriye doğru bakan kişilerin tarihi daha iyi anlamalarına bir kolaylık sağlamaktadır. Ayrıca öğreniyoruz ki o zamanın hoca ve imamları “Hezârfen” denilen bir vasıfta yetişmiş, elinden birçok iş gelebilen kişilerden oluşmakta imiş. O günün imamları kıldırdıkları namazın tavrına göre, cemaati fevkalâde tesir altında bırakırlarmış ki Mehmed Yüksel Özemre bu durumu “Kıldırdıkları namazla cemaate onlar kadar inşirâh, neş’e ve letâfet bahşeden imamlar” (s.17) şeklinde ifade etmektedir. Bu imamların arkasında namaz kılan cemaat namazın bitmesini istemezmiş.
“Birinci Cihân Harbi sırsında İstanbul’da gassâl fıkdânı ortaya çıkınca, yıllarca Üsküdar’ın bütün mevtalarını fisêbilillâh gasletmiş olduğu anlatılır.” (s.15) ifadelerinden Türkiye’de ölü yıkama probleminin ilk Birinci Cihan Harbinde ortaya çıktığı, daha sonra tek parti döneminde din eğitimi kaldırılması sebebiyle din adamı yetişmemesi dolayısıyla ölüleri yıkayacak gassal bulunamamış ve bu ihtiyacı gidermek için 1949 yılında 10 aylık İmam Hatip kursu açılmış, bu kurstan da 1949 yılı sonuna kadar 50 kişi mezun olmuştur. Bu gün 2025 yılında Gassâllık ülkemizde çekilmiş “Gassâl” adlı bir filim ile yeniden gündem olmuştur.
Mehmed Yüksel Özemre’nin 19. Sayfadan itibaren 20,21. Sayfalarda anlattığı ve “Saim Efendi’nin dükkânı” (s.19) paragrafıyla başlayan ve devam eden kısımlarda dükkânının sattığı ticari emtialarla ilgili bilgilerden de anlıyoruz ki bu dükkân bir “Attar” yani bugün ki deyimle “Aktar” dükkânı değil, atar malzemesi de satan bir “Binbirçeşit dükkânı” denilen ancak “raflarda kutular içinde envâi çeşit kapı mandalı, gengeller, sürgüler, kulplar, çeşitli boyda menteşeler, vidalar, tornavidalar, büyük makaslar” (s.27) ifadeleriyle de “hırdavat” dükkâna benzemektedir. Bugün aktar denilen dükkânlarda sadece sağlıkla ilgili tabii ve bitkisel ürünler satılmaktadır.
Mehmed Yüksel Özemre’nin “Üsküdar’da Bir Attar Dükkânı” kitabı gibi ağdalı bir dille yazılmış ancak Türkçenin akıcı ve pürüzsüz mükemmel kullanılış ve kelime hazinesi ile okuyan okuyucuya Türkçe ifade tarzını geliştirme ve kelime hazinesini genişletme fırsatı vermektedir. Okuyucu bu ve benzeri kitapları okurken atiye dair bilgiler edinmek yanında Türkçesini de geliştirmiş olur ancak bu faydayı temin etmek için okuyucu bu kitapları değişik zamanlarda birkaç kere okuması gerekir. Kelimelerin manasına vakıf olmak ve kullanım yerleri hakkında bu okuyuşlar çok faydalı olacaktır.
Mehmed Yüksel Özemre’nin o günlerde şahit olup yazarak bu günlere aktardığı “Müşteri hakkının geçmemesi için, malın ambalâjlandığı kâğıdın aynısı terâzinin ağırlık kefesine [malın konulup tartıldığı kefenin karşı kefesine] dara olarak konur ve, daha da garantili olsun diye ayrıca, tartılan malın birkaç gram daha ağır çekmesine özen gösterilirdi.” (s.28) ifadeler bugün hasret kaldığımız bir vasıf olarak şayana dikkat bir haldir.
Kurtuluş savaşını topyekûn her seviye ve her meslekten Türk milletinin iştirak ve çabalarıyla kazandığımızın bir alametini de Mehmed Yüksel Özemre’nin ailesinde görüyoruz. Ne mutlu ki Mehmed Yüksel Özemre’ye vatanın kurtuluşunda görev alma asaletini göstermiş bir aileye sahip. “İstiklal Harbi esnasında muhabereci olarak askerliğini yapan babam ile ağabeyleri Hâlid ve Şevket Beyler İngilizler’in işgalindeki Selimiye Kışlası’ndan sahte vesâikle kışla dışına çıkardıkları arabalar dolusu elektrik ve muhabere malzemesini bu mutfakta depolarlarmış. Mutfağın arkası kuş uçmaz, kervan geçmez Kavak iskelesi Sokağa bakardı. Geceleyin bir başka ekip gelerek sessizce bu malzemeyi üçyüz metre ileride, Balaban (eski Kavak) İskelesi’nde bekleyen takaya taşır ve buradan da Ankara Hükümeti’ne sevk edermiş.” (s.41-42)
Mehmed Yüksel Özemre Sami Efendi Amca dediği tasavvuf ehlinin Attar dükkânına gide gele tasavvufa intisap etmiş, Ahmet Düzgünman’ın ve Mustafa Düzgünman’ı ilgi ve lakaları ile olgunlaşmış “Eşref Efendi Amca Mustafa ağabey’in manevi eğitimiyle ciddi biçimde meşgul olmaktaydı. Bunun sonucu olarak da Mustafa Ağabey’de zuhur etmeye başlayan manevi cezbe tesirini icra etmeğe başlamıştı. Cezbesini hafifletmek üzere Mustafa Ağabey de öğrendiklerinin bir kısmını, ama o da ben de farkında olmadan kendi cezbesiyle birlikte, bana naklediyordu.” (s.56) Görüleceği üzere İslam’ın ve tasavvufun yaşanması için tekke veya dergâh gibi özel bir mekân ve zaman her zaman için gerekmemektedir her yer ve zaman yaşamak için müsaittir. Bir atar dükkânına devam edenler de bu ihtiyaçlarını gayet tabii gidere bilmektedirler. Üsküdar’daki atar dükkânında belli bir olgunluk seviyesine ulaşan Ahmed Yüksel Özemre “Cenab-ı Hakk’dan karşıma bir mürşid-i kâmil çıkarmasını ve bu zatın da derdime merhem olmasını niyaz etmekteyim” (s.57) diyerek yine atar dükkânı müdavimlerinden Eşref Ede’nin kendisini fark ettiğini ve kendisine teveccüh ettiğini “benim mevcudiyetimi ve muhakkak ki halet-i ruhiyemi, fark eden tek zat Eşref Efendi amca olmalı idi; zira gerek dükkânda gerekse dükkânın dışında karşılaştığımız zaman kendisinin fevkalade nafiz ve rahmani bakışlarını hep üzerimde hissetmişimdir. Onun bu nazarlarının ve mestur himmetlerinin manevi hayatıma nasıl bir istikamet vermiş olduğunu, aradan 50 sene geçtikten sonra, bugün çok daha berrak bir şekilde idrak etmekteyim.” (s.59) Bu cümlelerden de anlaşılıyor ki intisap etmek için özel bir törene gerek kalmamıştır. Gönülden gelen bir bağlılık ve manevi bir nazar aradaki rabıtayı sağlamıştır. Her ne kadar bir bağlanma olmuş olsa da asıl bağlılığını daha sonra amcası Eczacı Şevket Bey “Yükselciğim, biliyorsun ben bir zâttan feyz almaktayım. Geçenlerde ona üç senedir savm-ı dâimûn’da olan (yani sürekli oruç tutan) bir yeğenim olduğundan bahsetmiştim. Bana aynen: Şevket Bey; o zâtı bize gönderin! diye emir buyurdu. Bu zâtı görmek ister misin?” (s.85) diye sorar. Ahmed Yüksel Özemre “Tabii amcacığım; çok memnun olurum.” (s.85) der. Dört ay nefsinin engellemeleri ve hayal ettiği muhterem zâtın huzuruna varma cesaret ve kuvveti bulamadığından gitmeye cesaret edemez. 1954 yılı Aralık ayının soğuk bir günde kapıyı çalar ve Eşref Efendi Amca “Evladım bizi çok beklettin.” (s.86) der. Akabinde Ahmed Yüksel Özemre’yi içeri alır ve “Evladım; bundan sonra fakiri Hazret-i Peygamber’in varisi bileceksin!” (s.86) diyerek kendine bende eder. Ahmed Yüksel Özemre kendi durumunu “Sırrım bu ulu zâttan taşan feyz ile önce baştanbaşa yıkandı ve sonra da tahammülü nisbetinde doldu.” (s.86) ifadeleriyle tasavvuf yolunda mertebeler kat ettiğini ayan etmektedir.
Attar dükkânı müdavimlerinden ve sırlı velilerden Eşref Efendi Amca’nın (Eşref Ede’nin) vakıf olduğu İlm-i Nücûm (Astronomi) ile Atatürk hakkında bu ilmin ne dediğine bakması istendiğinde, “İlm-i Nücûm’daki bilgisinin enginliğini [Eşref Ede’nin] bilenler, gençliğinde, I. Cihan Harbi sırasında, bir gün Şeyh Murad Buhârî Dergâhı’ndaki bir toplantıda Eşref Efendi Amca’ya Mustafa Kemal’in zâyiçesini [Yıldızların belli bir zamandaki yerlerini gösteren çizelge] çıkarıp âtisini [geleceğini] istihrâc etmesini rica etmişler. O da bu ricayı kıramamış ve hemen: “Eğer bu zât gönlünü mânâ âlemine çevirirse: Veli; eğer dünyaya çevirirse: Padişah makamına sahip olacaktır.” (s.62) demiştir. Eşref Efendi Amca’nın Mustafa Kemal hakkında söylediklerinde dikkat edilmesi gereken birinci husus söylenmiş olan bu ifadelerin I. Cihan Harbi sırasında 1914-1918 arasında söylenmiş olması, ikinci husus da Mustafa Kemal için ‘Padişah makamına sahip olacak’ demesidir ki Mustafa Kemal 1919’da çıktığı Samsun’a henüz çıkmamış ve Kurtuluş Savaşını henüz başlatmamıştır.
Mehmed Yüksel Özemre’nin attar dükkânı dediği dükkânda satılanlardan bahsettiği anlatımlardan anlaşılıyor ki bu dükkân bir aktar, bir hırdavat dükkânı, bir eczane, bir kırtasiye veya kitapçı, bir okul, dershane, tespihçi hatta cenaze levazımatçısı vazifesi gören halkın ihtiyaçlarına yetişmeye, cevap vermeye çalışan bir işyeri olmasının yanında sahiplerinin de gönül insanı olduğu, insanlara insanca dokunduğu bir mekândır.
Mehmed Yüksel Özemre’nin “Üsküdar’da Bir Attar Dükkânı” kitabı her ne kadar tarihe bir ışık tutsa da bir tarih kitabı değildir. Bahsettiği dükkânlar, sokalar, binalar ve sadece isimleri zikredilmiş olsa da bu dükkânlara devam eden insanların bıraktığı izlerin Mehmed Yüksel Özemre’de oluşturduğu anılarından oluşan bir hatıra kitabıdır. Belki bu kitap ile bir daha ulaşılamayacak, ancak Mehmed Yüksel Özemre’nin yaptığı tasvirler ve tanımlamalar ile tarihe bıraktığı farklı bir hoşseda olarak yaşayacaktır. Bize de okuyup bu hoşseda’dan nasiplenmeye çalışmak düşmektedir. Çünkü giden geri gelmez.