1965-1969 Dönemi; ağır sanayi hedefinin tekrar öne çıktığı, 1930-1939 döneminde olduğu gibi sanayileşme his-heyecanının yaşandığı, iç ve dış kaynağın önemli bir kısmının üretim-sanayi alanına tahsis edildiği, Batı’nın kayıtsız kalmasıyla ağır sanayi alanında Sovyet yatırım kredisine en çok başvurulduğu bir dönem oldu.
Öyle ki KİT’ler; çimento-demir-çelik-petrol rafineri-petrokimya-metalürji, özel teşebbüs; otomobil-oto yan sanayi-beyaz eşya-inşaat malzemeleri-gıda-tekstil alanında, birçok yatırımı gerçekleştirdi veya temelini attı. Bu nedenle; bu dönem, “Türkiye’nin ikinci sanayi hamlesi dönemi” diye de isimlendirilebilir.
Demirel’in refahı üretim ve sanayileşmede araması, devletin sanayiye yönelik plan-programı, sanayii koruyan-teşvik eden tedbirler, ABD’nin dünyadaki etkinliğinin azalması, Türkiye-SSCB yakınlaşması, ABD-AET (AB) kavgası, Fransa-Almanya’daki sosyal huzursuzluğun tırmanması ise; bunu, doğuran nedenlerdi.
Ekim 1965-Eylül 1969 Dönemi Önemli Sanayi Yatırımları
1965’te; Türk Siemens Kablo Fabrikası, Türk Traktör Fabrikası,
1966’da; SASA Polyester Elyaf Fabrikası, Otosan “Anadol” otomobil üretim ünitesi,
1967’de; SEKA Giresun Kâğıt Fabrikası, TEBA Isıtma ve Soğutma Sistemleri Fabrikası, Trabzon Çimento Fabrikası, Atlas Halı Fabrikası, Tat Konserve Fabrikası, Tekel Diyarbakır İçki Fabrikası, Bandırma Sülfürik Asit Fabrikası, İZOCAM İzolasyon Camyünü Fabrikası,
1968’de; BURÇELİK Bursa Çelik Döküm Fabrikası, NETAŞ telefon üretim ünitesi, Sümerbank Yarımca Seramik Fabrikası, BANVİT Bandırma Vitaminli Yem Fabrikası, Aroma Meyve Suyu Fabrikası, Yaşar Matbaa Mürekkebi Fabrikası, İDAŞ Yaylı Yatak Fabrikası, Konyalı Saat Fabrikası,
1969’da; Bursa Çimento Fabrikası, Erciyes Bira Fabrikası, Ege Bira Fabrikası, Türk Tuborg Bira ve Malt Fabrikası, Yaşar Boya ve Kimya Fabrikası, TCDDY Eskişehir lokomotif üretim ünitesi, Nuh Çimento Fabrikası, Ankara 2. Kısım Çimento Fabrikası, Keban Plastik Boru ve Profil Fabrikası, Kaleporselen Elektrik Malzemeleri Fabrikası işletmeye açıldı.
1965’te; PETKİM Petro-Kimya Tesisleri, Artvin Lif Levha Fabrikası,
1967’de; TÜPRAŞ Aliağa Rafinerisi,
1968’de; ETİBANK Kayseri Entegre Çinko-Kurşun Tesisleri,
1969’da; Batı Anadolu Çimento Fabrikası, ETİBANK Karadeniz Bakır Kompleksi ve Kimyevi Gübre Farikası, ETİBANK Seydişehir Entegre Alüminyum Tesisleri, TOFAŞ Otomobil Fabrikası, Mardin Çimento Fabrikası, Viking Kâğıt Fabrikası, Güney Bira ve Malt Fabrikası, GÖLTAŞ Isparta Çimento Fabrikası, Bolu Çimento Fabrikası temeli atıldı.
Öne Çıkan Yerli ve Yabancı Sermaye Grupları
Koç Grubu, 1965’te; Arçelik ile elektrik motoru ve kompresör, Siemens ile elektrik kablosu, Türk Traktör ile traktör üretimine geçti. 1966’da; Otosan tesislerinde, İngiliz Reliant FWS lisansı ile “Anadol” markası altında, saç yerine fiberglasın kullanıldığı yerli otomobil üretimine başladı. 1967’de; İzocam-camyünü, Tat-konserve fabrika yatırımını tamamladı. 1969’da, Fiat Chrysler Automobiles ortaklığı ile Bursa’da TOFAŞ fabrikasının temelini attı.
Sabancı Grubu; 1966’da, SASA yatırımını tamamlayarak polyester elyaf üretimine başladı. 1967’de; Akçimento ile çimento, İNSA ile naylon iplik, 1968’de; TEMSA ile otobüs ve midibüs segmenti, PLASSA ile plastik, OLMUKSA ile oluklu mukavva üretim tesisi yatırımına girişti.
Anadolu Grubu, 1965’te; Anadolu Motor ile sanayi tipi motor, 1969’da; Erciyes Biracılık ve Ege Biracılık ile “Efes” markası altında bira üretimine geçti, Güney Biracılık ile de Adana’da bir yatırıma girişti.
Yaşar Grubu, 1968’de; mürekkep, 1969’da; boya-kimya, mikronize maden üretim tesisini işletmeye açtı.
Kale Grubu, 1965’te; Kaleflex ile PVC yer döşemesi, 1969’da; Kaleporselen ile elektrik malzemeleri üretimine geçti.
NETAŞ, 1968’de; Northern-PTT ortaklığı altında, gerçekleştirdiği yatırım ile ilk yerli telefonu üretti.
Danimarka kökenli Tuborg; 1969’da, Türkiye’de ilk yabancı markalı birayı üretti.
Nuh’un Ankara Makarnası sahibi Muharrem Eskiyapan, 1969’da; Hereke-Kocaeli’nde, “Nuh Çimento” yatırımını gerçekleştirerek, özel sektörün çimento üretimi dalındaki önemli ismi oldu.
Sıtkı Davut Koçman; BMC entegre otomobil üretimi ardından, 1968 yılında; Bandırma’da, vitaminli yem üretimine başladı.
1967’de Teoman Baygan; fırın-klima, 1968’de Burçelik; çelik döküm, Aroma; meyve suyu üretimi, 1969’da Viking Kâğıt; kâğıt yatırımı ile tanındı.
1965’te Hasan Dalgıç; bijuteri, 1967’de Atlas Halı; makine halısı, 1968’de İDAŞ; yaylı yatak, Konyalı; saat üretimi alanında bir ilk oldu.
1969’da Keban Plastik; Elazığ’da PVC boru-profil, GÖLTAŞ; Isparta’da, HASTAŞ Holding; Ceyhan’da çimento fabrikası yatırımına girişen çok ortaklı firmalar oldu.
Sovyet Yatırım Kredileri
Takas ile ödemeye dayalı Sovyet yatırım kredileri ve teknolojisi ile 1967’de, ETİBANK Bandırma Sülfürik Asit Fabrikası birinci kısım yatırımı tamamlandı. 1965’te; PETKİM Petro-Kimya Tesisleri, Artvin Lif Levha Fabrikası, 1967’de; TÜPRAŞ Aliağa Rafinerisi, 1969’da; ETİBANK Seydişehir Alüminyum Fabrikaları temeli atıldı.
1969 Ekim Genel Seçimleri
12 Ekim 1969 genel seçimlerinde, AP; % 46,55, CHP; % 27,37, MGP; % 6.58, Bağımsızlar; % 5,62, MP; % 3,23, MHP; % 3,02, BP; % 2,80, TİP; % 2,68, YTP; % 2,15 oranında oy aldı.
Milli Bakiye Sistemi’nden d’Dont Sistemi’ne geçildiğinden, AP; 256, CHP; 143, MGP; 15, Bağımsızlar; 13, MP; 6, MHP; 1, BP; 8, TİP; 2, YTP; 6 milletvekili çıkardı. Bu da; “d’Dont Sistemi”, görüşme-kararı ile başlayan tartışmaları zirveye taşıdı.
II Demirel Hükümeti
Demirel; 2 Kasım 1969’da, ikinci kez başbakan olarak hükümeti kurdu. “Eski demokrat partililerin siyasi haklarını iade etmek” anlamını taşıyan; siyasi affın, çıkarılması ise ilk işi oldu.
Siyasi af teklifi, meclis ve senatoda kabul gördü. Ancak; TİP’nin, Anayasa Mahkemesi’ne itirazı ile usul yönünden iptal edildi. Bu da; AP içinde, bir tartışmayı başlattı.
Demirel yanlısı “Yeminliler” adlı grup; Meclis Başkanı Ferruh Bozbeyli’yi suçlayarak, “bunu, bilerek yaptı” dedi. Buna karşılık, Bilgiç-Sükan grubu; “Demirel’in yeminlileri kayırdığını” ileri sürdü, siyasi affı tekrar-tekrar dile getirdi.
Sağ-Sol Çatışmasında Düğmeye Basılması
8 Aralık 1969’da; durakta otobüs bekleyen Yıldız Devlet Mimar Mühendislik Akademisi (YDMMA) öğrencisi ve eski Komünizmle Mücadele Derneği üyesi Mehmet Büyüksevinç, uğradığı silahlı saldırı sonucu hayatını kaybetti.
Mehmet Büyüksevinç’in cenazesine sahip çıkan Dev-Genç; YDMMA’sını işgal ederek, sağcı öğrencileri okula sokmadı.
14 Aralık 1969 sabahında; Akademi’deki işgali kırmak amacıyla harekete geçen 150 sağcı öğrenci, Akademi’de nöbet tutan solcu öğrenciler ile kavgaya girdi. Kavga sırasında; kimin ve nerden ateş edildiği belli olmayan, bir silahtan çıkan kurşun ile YDMMA öğrencisi ve Dev-Genç üyesi Battal Mehetoğlu hayatını kaybetti.
Olay sonrasında; polis, Mücadele Birliği merkezini bastı, 15-20 öğrenciyi gözaltına aldı. Ancak; uzun süren soruşturmaya rağmen, “ateş edenin kim olduğu” bulunamadı.
Mücadele Birliği (MB)
Mücadele Birliği (MB) veya “Yeniden Milli Mücadele Hareketi” (YMM); 1964’te, Osmanlıcı-İslamcı çizgideki Aykut Edibali-Yavuz Arslan Argun’dan oluşan Afyon grubu ile İhsan Ramiz Bayram-İrfan Küçükköy-Mevlit Baltacı- Kemal Yaman-Mevlit Faruk İslamoğlu-Hasan Elmas ve Mehmet Aydın’dan oluşan Konya grubunun biraya gelmesi ile doğdu. Necmettin Erişen’in katılımıyla Adana’da güç kazandı, İstanbul ve Ankara’da gruplar oluşturdu.
İdeolojik İslam’ı savunan Mücadele Birliği (MB); “görüşü ilmi, yani sistematik değil” gerekçesiyle diğer İslamcı grupları eleştirdi, Milli Türk Talebe Birliği (MTTB) ile rakip bir konuma geldi.
1964-1971 döneminde; üniversite öğrenci çevresinde aktif bir faaliyet gösterdi, 12 Mart Muhtırası ile kapatıldı.
1970’li yıllarda; Yeniden Milli Mücadele dergisi ile fikri çalışmaya ağırlık verdi, ideolojik tartışma ve hareketin partiye dönüşmesi gibi nedenlerle bölünmeler yaşadı. Aykut Edibali önderliğinde; Islahatçı Demokrasi Partisi (IDP) şeklinde partileşti, kendisine üç partinin dâhil olması ile de “Millet Partisi” içinde yer aldı.
Cemil Çiçek, Taha Akyol, Melih Gökçek, Prof. Dr. Mustafa Erdoğan, Ali Müfit Gürtuna, Ahmet Taşgetiren, Burhan Özfatura, Galip Demirel, Hüseyin Gülerce, Altan Tan gibi tanınmış isimler; bu hareketin içinde, bir dönem de olsa, yer aldı.
SSCB İle Yakınlaşma
12 Kasım 1969’da; Moskova’ya giden Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay, SSCB’ni ziyaret eden ilk cumhurbaşkanı oldu.
Öğretmen Boykotu
15 Aralık 1969’da; Türkiye Öğretmenler Sendikası (TÖS) ve İlkokul Öğretmenleri Sendikası (İLK-SEN), 4 gün süren bir boykotu başlattı. Bazı il ve liselerde; öğrencilerin boykota katılması, gösteriler ile buna destek vermesi ise polis-öğrenci çatışmasına yol açtı.
“69 Deniz Subayı” Bildirisi
23 Aralık 1969’da; Devrim Dergisi’nde, “69 Deniz Subayı” başlığı altında bir bildiri yayınlandı. Bildiride; devrimci hareket ile ilgili bir övgü ve destek vardı. Bildiri ardından; Teğmen Sarp Kuray, sicilen emekli edildi.
Elektrik Kesintisi Uygulaması
Sanayi alanında hızlı adımların atılması, kentleşme, Keban ve
Gökçekaya Barajı-Hidroelektrik Santrali yatırımının devam etmesi, elektrik arzını yetersiz kıldı. Bu da; Türkiye genelinde, günde 1,5 saat elektrik kesintisine gidilmesine neden oldu.
Demirel’in TC Merkez Bankası’nda Hazineyi Hâkim Kılması
Yabancı bankaların bankacılık sektöründeki payı, 1923’te; % 85 iken, 1938’de; % 22’ye, 1970’te de % 10’lara kadar düştü.
Haliyle paranın kontrolü; yabancı bankalardan, milli kamu ve özel bankalara geçti. Bu; aynı zamanda, “hükümetin paraya hükmetmesi” gibi bir durumdu. Bunun için de; hazinenin, TC Merkez Bankası’ndaki payında, bir artış olması gerekiyordu.
14 Ocak 1970’te kabul edilen, 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu; Banka’nın yasal statüsü, organizasyon yapısı, görev ve sorunluluğu ile ilgili önemli bir değişiklik getirdi.
Kanunun getirdiği en önemli değişiklik ise “hazinenin payı; % 51’den az olamaz, yabancı banka-imtiyazlı kişilerin payı da; % 6’dan yukarı çıkamaz” şeklindeki karardı. Bu da; hazinenin Banka sermayesindeki payının, bugüne kadar; % 55’e çıkması gibi, bir sonucu doğurdu.
1211 sayılı TC Merkez Bankası Kanunu; NATO üslerinin birçoğunun millileştirilmesi ve faaliyetinin sınırlandırılması dışında, ABD’nin hoş bakmadığı ve Demirel’in kaderini belirleyen ikinci önemli olay oldu.
Milli Nizam Partisi’nin Kurulması
26 Ocak 1970’te; Konya Bağımsız Milletvekili Necmettin Erbakan ve 17 arkadaşı, Milli Nizam Partisi’ni (MNP) kurdu. MNP; Adalet Partisi’nden ayrılan Isparta Milletvekili Hüsamettin Akmumcu ve Tokat Milletvekili Hüseyin Abbas’ın katılımıyla, mecliste 3 milletvekili ile temsil edildi. Bu, Adalet Partisi (AP) için bir ilk darbe oldu.
Zira Parti; Mehmet Zahit Kotku’nun (Nakşibendi Gümüşhanevi Dergâhı) desteğiyle kurulmuştu, “Nakşibendi-Nurcu-Kadiri ittifakı” gibi bir özelliğe sahipti. Bu da; “AP içindeki İslamcı kanadın büyük bir kısmının, AP’den desteğini çekmesi” demekti. Ancak; bu, öyle olmadı; Nurcuların, AP’ye olan desteği devam etti.
41’ler Olayı
Demirel ile Bilgiç-Sükan grubu arasındaki gerginlik; 72 AP’li senatör ve milletvekilinin, “eki demokrat partililerin siyasi haklarının iadesini içeren) siyasi af talebiyle, bir muhtıra vermesi sonucu yeniden tırmandı.
Muhtırada; Demirel, “ eski demokratlara sahip çıkmıyor, DP’nin yolundan saptı” şeklinde suçlanıyordu.
Demirel; “muhtıra ile iş yapmam” diyerek, parti içi muhalefete rest çekti. Ancak; bu, hükümetin düşmesi ile sonuçlanan bir olayı doğurdu.
11-13 Şubat 1970’te yapılan bütçe görüşme ve oylamasında; AP’ye mensup 41 milletvekili ret oyu kullandı. Haliyle bütçe; 214’e karşı, 224 oyla reddedildi. Bir gün sonra da; Demirel, başbakanlıktan istifa etti.
Hacı Ali Demirel Olayı
Yüksek Denetleme Kurulu, ihale ile Hacı Ali Demirel’e satılan TCDDY arsaları için soruşturma açtı. Ardından, “Yüksek Denetleme Kurulu’nun” sekiz üyesi görevden alındı. Bu sefer; Kurul üyeleri Danıştay’a başvurdu, beşi ise Danıştay kararıyla görevine geri döndü.
Şehrin gelişmesi ve trafik nedeni ile İstanbul’un bir yakasından, diğer yakasına geçmek, önemli bir sorun haline gelmişti. Bu da; I. Boğaziçi Köprüsü inşasını gerekli kılarken, beraberinde bir tartışmayı başlattı.
Tartışmada; bir taraf, diğer tarafı “Köprüye karşı çıkmakla” suçladı, diğer taraf ise “Köprü, çarpık şehirleşme ve ranta yol açacaktır” dedi.
Köprü ihalesini; Alman Hochtief AG-İngiliz Cleveland Bridge and Engineering Company konsorsiyumu üstlendi, 20 Şubat 1970’te de inşasına başlandı.
