ÖLÜMÜN YÜREKTEKİ SIZISI: AĞIT
Ahmet Urfalı
Ölüm; insanın çaresizliği, korkusu ve duygusallığıdır.
Bu duygu arkada kalanlar içindir.
Doğum ve ölüm hayatın bir gerçeğidir.
Ölüm. “Her nefis ölümü tadacaktır.” ayeti gereğince her canlının başına gelecektir.
Ölüm; Allah’a dönüştür, sevgiliye kavuşmadır.
Batmayı gördün ya, doğmayı da seyret.
Güneş ve aya batmadan ne ziyan gelir. () Ölüm bir “batma” gibi görünse de o aslında doğmaya hazırlıktır, yeniden doğuştur, can’ın hapisten kurtuluşudur. Ölüm, şeb-i arus’tur Mevlana’da. Mevlana, ah-vah istemez ölümüne, ağlayış istemez. Mezarı ariflerin gönlündedir. Bu tarafta ağzını yumdun mu o tarafta aç. Çünkü artık hay-huydan, uzak, mekânsızlık âlemindesin. ()
Yunus Emre ölümü, kendi özüne dönmek kabul eder. Ona göre can bir emanettir.
Ölüm âşıkların nur-ı ilahisidir. O, âşıkların ölümsüzlüğüne inanır.
Kogıl ölüm endişesin, âşıklar ölmez bakidir.
Ölüm âşık’ın nesidir, çünki nûr-ı ilahidir.
Ey yarenler, ey kardeşler, ecel ere ölem bir gün
İşlerime pişman olup kend’özüme dönem bir gün.
Emaneti senden ala, gödeni kuru baş sala
Veballer boynunda kala, nefsin ura gülbengini () Ölüm, yükselmektir, uçmaktır, uçmağa varmaktır. Canın bedenden ayrılması, ruhun göğe ağmasıdır. “Öd Tengri yaşar, kişi oğlı kap ölgeli törümiş.” (*)
(Zamanı Tanrı yaşar (ebedidir) kişi oğlu hep ölmek için yaratılmıştır.)
Dünya gelimli-gidimlidir, son ucu ölümlüdür. Kişioğlu sevaplarına göre gökyüzünde
bulunan sekiz uçmağa, günahlarına göre yeraltında bulunan yedi tamuya gider.
Sekiz uçmağ cennet, yedi tamu cehennemdir.
Ölümün gerçekliği geride kalanları büyük acılara, üzüntülere gark etmiştir.
Ağıt bir feryattır, bir teselli arayışıdır.
Kabil’in kardeşi Habil’i öldürdüğü vakit, Hz. Âdem ilk defa ölümün soğuk yüzüyle
tanışmış, bir babanın duyabileceği teessürle büyük acılar içinde ilk ağıdı yakmıştır. İlk ölüm,
ilk öldürme, ilk ağıt…
Peygamberimiz oğlu İbrahim’in ölümü üzerine bir ağıt, mersiye söylemiştir.
“Ey İbrahim, ölümün hak bir emi sadık bir vaad ve sonuncumuzun ilkimize
kavuşacağı gerçeği olmasaydı, üzüntümüz çok büyük ve durum bundan daha vahim olurdu.
Ey İbrahim, biz sana gerçekten çok üzüldük, gözümüz ağlıyor, kalbimiz hüzne boğuluyor,
ama Rabbimizi kızdıracak bir şey de söylemiyoruz.”
Hz. Ali ve Hz. Fatma, Peygamberimizin mezarı başına gelerek mersiye okumuşlardır.
Hz. Hüseyin’in şehit edildiği Kerbelâ hadisesi ile ilgili olarak Türk edebiyatında pek
çok ağıt söylenmiş, mersiye yazılmıştır.
Türk edebiyatının en içten, en lirik türü olan ağıt, eski edebiyatta sagu, divan
edebiyatında mersiye adını almıştır.
Ağıt, sözlü edebiyat verimi olup, sonradan yazıya geçirilir, türküleşir.
Kadınlar halka olur, bir dörtlük ve kavuştak söylenir, bitince haykırarak toplu olarak
ağlaşıp hıçkırılır, bir başka kadın bir dörtlük ve kavuştakla devam eder. Böylece aynı vezin,
aynı kavuştak ve aynı ezgiyle ağıt sürdürülür. Bazen ağıda başlayan kadın sözleri tek başına
söyler, ağlayış ve hıçkırık toplu yapılır. Erkek ağıtçı yalnız söyler.
Şu ağıttaki teknik ve lirizm mükemmeliyeti okuma-yazma bilmeyen Emirdağlı
bir Türkmen anasına aittir:
Çayın kıyısında biter yosunlar
Vücudunu gül suyuyla yusunlar
Kıyıp da mezara nasıl kosunlar
Kır atımın kesildi mi kuyruğu
Ulu yerden geldi ölüm buyruğu.
Sagu, ağıt ve mersiyeler; ölüm hadisesinin vukuundan sonra duyulan üzüntülerin
ifadeleridir.
Sagular, yuğ törenlerinde söylenirdi. Yuğ törenlerinin Anadolu’daki yas ve ölüm
adetleri ile çok yakın benzerlikleri bulunmaktadır.
Yas ve ölüm adetleri ile ilgili ritüellerin bazıları unutulmuş, bazıları hâlen
yaşatılmaktadır:
- Ağıt yakmak
- Ak çıkarıp kara giymek
- Haykıra haykıra ağlamak
- Yüz yırtmak
- Ölü çadırının etrafında yedi kez dönmek
- Yaka parçalamak
- Dizlere vurarak dövünmek
- Börkü toprağa çarpmak
- Yas tutmak
- Ayakkabı çıkarmak
- Kına yakmamak
- Saç yolmak
- Gülmemek, konuşmamak
- Atkuyruğu kesmek
- Kalpağı ters çevirmek
- Ölü aşı vermek
Anadolu’da mersiye türünün ilk örneğinin Ahmedî vermiş olup Germiyan beylerinden
Süleyman Şah için yazılmıştır.
Tanzimat döneminden başlayarak ölüm konulu şiirde ölümün metafizik boyutları da
işlenmiştir.
Bu durum günümüz şairleri tarafından da sürekli yazılmaktadır.
Ölüm konulu bütün şiirler coşkulu, heyecanlı ve gizemli şiirlerdir. Edebi sanatların çokça
kullanıldığı bu tür şiirlerde, konunun dini-felsefi boyutlarının ele alındığı görülür.
Dede Korkut Hikâyelerinde bir yas âdeti şöyle anlatılır:
“Beyrek’in babası kaba sarığını kaldırıp yere vurdu. Çekti, yakasını yırttı. Oğul, oğul
diyerek ağladı, inledi. Ak perçemli anası ağladı, gözünün yaşını döktü; acı tırnaklarıyla ak
yüzünü parçaladı, al yanağını çekti, yırttı; simsiyah saçını yoldu. Kızı, gelini kas kas gülmez
oldu. Kızıl kına ak ellerine yakmaz oldu. Yedi kız kardeşi ak çıkardılar, kara elbiseler
giydiler… Beyrek’in nişanlısı kara giydi, ak çıkardı… Bunu işitip Kayan Selçukoğlu Deli
Dündar ak çıkardı, kara giydi; yâr ve yoldaşlar akı çıkarıp kara giydiler. Kalabalık Oğuz
beyleri Beyrek için büyük yas tuttular.’’
Bizim de kalp sesimiz annemize ağıt oldu:
Gece karanlığını örtüyor hüznün üstüne birden bire
Korkulu bir rüzgâr uğulduyor bozkır ağaçlarının dallarında
Söz bitiyor gözyaşları sızdıkça solgun yanaklara çaresiz
Anne gitme yetimliğimiz öksüz de kalmasın dünya zindanında
Sokak lambaları birden sönüyor bir korku rüyasında donuyor zaman
Ötelerden ağzı alevler saçan devler yürüyor kentin üstüne
Kalpler kanıyor merhamet ümidiyle endişenin titreyişinde dudaklar
Anne mavi gözlerinle yüzüme bak yine sığınağım ol kaygılarıma
Bahar geliyor anne sen en çok baharı seversin ve kırmızı gülleri
Bahçede kayısı ağacımız çiçeğe duruyor papatyalar gülümsüyor yine
Senin sevgi kokan sözlerine ötüşüyor kuşlar şen şakrak
Anne uyan seni bekliyor gölgesine oturduğumuz çardak
Kederim sığmıyor içime sen böyle yatarken hâlsiz dermansız
Dağlar taşlar uğunuyor ve bütün yollar tıkanıyor acının çığlığıyla
Şafi’yedir niyazım uzun geceler boyu masum yakarışlarla
Anne ellerimden tut sen olmayınca çıkamıyorum uçurumlardan
Mazinin soluk yollarında geziniyorum çocukluk sevincimle
Babam kardeşlerim bir masal çağı mutluluğu dağıtıyor anılar
Gönül bakışlarınızla güzelleşiyor yüzümüzdeki tebessüm
Ah anne sen ağlıyorsun ben ağlıyorum gökyüzünde kara bulutlar
- Mevlana
- Yunus Emre
- Bilge Kağan