ETİMOLOJİNİN İZİNDE
(Kelimeden Kültüre Seyahatler)
Halim KAYA
Arkadaşım Prof. Dr. Serkan Şen’in sessiz sedasız iki kitabını da aynı anda yayınlandığını duyunca çok sevindim. İlk haber aldığım kitabı Samsun Türk Ocağı Şubesinin yayınları arasında ikinci sırada yayınladığı bir kültür hizmeti olarak da öne çıkan “Türk Çocuklarına Masal Şöleni” adlı kitabı hazırlamış ve edebiyat dünyamıza kazandırmıştı. Hemen hemen aynı günlerde Türkiye’nin köklü ve güçlü yayınevlerinden Ötüken Neşriyat tarafından tanıtımı yapılan ve Prof. Dr. Serkan Şen tarafından yazılmış “Etimolojinin İzinde-Kelimeden Kültüre Seyahatler” adlı çalışması çıktı karşıma. Tabi hem dostu olmak hasebiyle hem de kitap tutkunu biri olarak bize düşen kitapları temin edip hemen okumaktı. Biz de öyle yaptık her iki kitabını da kütüphanemize kazandırırken okuma listemize de ekledik ve bugün “Etimolojinin İzinde-Kelimeden Kültüre Seyahatler” adlı eserini okumaya başladık.
Sanmayın ki Serkan Şen hocanın bunlar ilk eserleridir. Aksine Serkan Şen Hoca bunlardan önce de çok kıymetli eserler ortaya koyarak Türk yazın hayatını geçmişten geleceğe bağlamaya çalışmıştı. Daha önceden yayınlanan eserleri de “Eski Türkçenin Deyim Varlığı”, “Eski Uygur Türkçesi Dersleri”, “Eski Uygurca Fal Kitabı” adlarıyla Türk Kültür Ummanındaki müstesna yerini almıştı. Yani anlayacağınız dostum Prof. Dr. Serkan Şen’in kendi emekleriyle kendi adına şimdilik bize kazandırdığı kitap sayısı beş oldu bile. Kendisinde daha nice eserler umuyoruz. Beklentilerimizin de boşa çıkmayacağı kanaatimizi kendisinin disiplinli ve sabırlı çalışmaları beslemektedir. Mesela ben Kutatgu Bilig üzerine de kendisinden bir eser çıkacağı kanaatindeyim.
Serkan Şen’in “Etimolojinin İzinde-Kelimeden Kültüre Seyahatler” adlı eseri 2023 yılında İstanbul’da Ötüken Neşriyat tarafından 245 sayfa olarak gerçekleştirilmiştir. Hemen kitap künyesinin yazılı olduğu sayfanın karşısında yarım sayfalık bir Serkan Şen biyografisinden sonra “İçindekiler”, “Söz Başı”, “Temel Kavramlar”, “İşaretler”, “Yücelere Selam” dediği bir destur isteyiş ve nihayet Türk İslam geleneğindeki Allah’ı ve Resulünü yüceltme babından girizgâh olarak “Tanrı” ve “Yalvaç” kelimelerinin etimolojisini yaptıktan sonra Türklerin kutsalları olan “Töre”, “İl”, “Bayrak”, “Ekmek” kelimelerinin etimolojisini ele aldıktan sonra “Yola Revan Olmak” ile kitapta işleyeceği altmış kelimenin etimolojik incelemesin dalmakta ve nihayet “Kaynakça” ile kitabını hitama erdirmektedir.
Tanrı kelimesini incelerken Bilge Kağanın dilinde “Tengri” kelimenin zaman ile Oğuzların dilinde “Tanrı”ya dönüştüğünü (S:19), nihayet Türkçeden Sümerceye geçmiş olan “dingir” ile “tanrı, tengri” kelimelerinin (S:21) denkliğinin Türk dilinin beş bin yıllık tarihinin de ilk yazılı kanıtı olduğunu ifade etmekte, “tengri” kelimesinin Çinceye de “çengli” biçiminde geçtiği tespitini de yapmaktadır. Serkan Şen Hoca her Türk Milliyetçisinin hoşuna gidecek “Tanrı ve Hz. Muhammed (a.s.) aktarımları yaparken aktarımların aksine daha temkinli ve Genetik bilimini gereği gibi davranarak ırk olarak Türk olmasa da Hz. Muhammed’in kültürel olarak Türk olduğunu da ekliyor. Nitekim Hz. Muhammed’in Türk olduğunu 1954 yılında Marifet Matbaası tarafından İstanbul’da basılmış, Kuleli Askeri Lisesi Eski Tarih Muallimi Eski Muharip Kurmay ve Avukat Yusuf Kemal Kutluata tarafından yazılmış “Türk Dehası ve Dâhileri” adlı kitabın dış kabında “Büyük İslam Peygamberi Hazreti Muhammet Mustafa Sall’Allahü’teâla âleyhi vesellem özü özüne ve südü südüne Türktür” cümlesini yazarak Namık Kemal Zeybek ve Lütfü Bergen’den önce bekli de ilk kez Hz. Muhammed’in Türk olduğunu yazmıştır.
Yalavaç kelimesini okurken Allah’ın Elçisi, Resulallah manasındaki kelimenin Yalavaç” olduğunu ve Türklerin Tanrının elçisine “Yalavaç” derken hükümdarın elçisine de “Yalafar” dediklerini ayrıca Allah elçisi manasındaki “Yalavaç” kelimesiyle eş anlamlı olarak “Savçı” kelimesinin de kullanıldığını, Yalavaç’ın Resuller için, kendisine kitap verilen peygamberler için kullanıldığını, Savçı kelimesinin de kitap verilmemiş olan daha önce kendisine kitap, şeriat verilmiş olan ya da aynı anda yaşarken kitap verilmiş resule yardımcı olması için gönderilmiş manasına gelen “nebi” kelimesini yerine kullanıldığını görüyoruz. Yalavaç kelimesinin anlatımı sırasında etimolojik incelemeden çıkarak kültürel ve tarihi bir bilgi ile karşılaşıyoruz ki; Serkan Hoca bu konu da “Türkler İslam öğretisini, doğrudan Araplardan değil, Farslar üzerinden benimsemişlerdir.” (S:28) dedikten sonra kullandığımız “namaz”, “oruç”, “abdest” ve “peygamber” kelimelerinin Kur’an’da geçen kelimeler olmadığını bizim onları Farslardan aldığımızı da eklemektedir.
Töre kelimesi “törü” “Kanun ve “törü-“ “türemek” kelimeleriyle yer almış ve daha sonra “Töre” olarak Türklerdeki hukuk anlayışı olarak kültürümüze yer etmiş, kanunların yazılı olmadığı zamanlarda da bir anlayış olarak varlığını devam ettirerek toplumun kendi düzenini sağlamasına vesile olmuştur.
Serkan hoca’nın yazılı anlatım tarzında Türk kültüründe Dede Korkut gibi sözlü destan ve hikâye anlatıcılarında, daha sonraları meddahlarda görülen, anlattığı konular arasında yeri gelmişken başka bir hususta da bilgi verirken konunun uzadığını görmesi ya da mevzuun dağılacağını hissetmesi üzerine ana konuya dönmek için aniden sözü keserek “nerede kalmıştık” dercesine ana konuyu anlatmaya devam eden geleneksel üslubu da görüyoruz. “Sözün kısası ve kıssası makbuldür. Mevzuya dönelim.” (S:20) ve “Sözün kısası dedik ama uzattıkça uzattık” (S:23) ile “Konu dağılmadan” (S:54) da olduğu gibi “İl” kelimesini anlatırken birden bire “Mesele uzunsa da burada kesmek gerekir” (S:36) diyerek ana konuya devam etmektedir. Bu da her halde dil konusunda ki eski yılları çalışmanın kendisinde bırakmış olduğu bir izdir.
Serkan Hocam “Ağır” kelimesinin etimolojisini anlatırken yaptım ettim demeden bize iki yanlışımızı düzeltecek bilgi sunmaktadır. İki Yanlışımız dediğim bilgilerin birisi “Türklerin göçebe olduğu” bilgisidir ki bu aynı zamanda Türklerin medeniyet kuramayacağının da deli olarak kullanılır. Serkan Hocam, Bumin’in Avarların Hükümdarının kızını istemesi ve Avar Hükümdarını “Siz bizim demirci kölelerimizsiniz, ne cüretle kızımı isteyebilirsiniz?” diyerek karşı çıkması üzerine Bumin isyan ederek Avarları yener ve devlet kurar. İşte tam burada Serkan Hoca “Demircilik, göçebe toplumların meşgalesi olamayacak kadar yerleşikliği gerektirir. [Demir] Maden ocaklarını bırakıp gitme, [Demir] atölyeleri[ni] sırtlayıp götürmek mümkün olmadığına göre Türk kitlelerinin içinde her daim yerleşik bir kesimin varlığını kabul etmek durumundayız.” (S:53) diyerek aslında sessiz bir çığlık gibi Türklerin yerleşik ve medeniyet kuracak kadar kültürlü bir millet olduklarını haykırmaktadır. Şöyle ki birinci olarak yerleşik hayatın medeniyeti geliştirdiği herkes tarafından kabul edilip Türklerin göçebe olmakla suçlanmasına karşı verdiği cevap yerleşik Türklerin olması, ikincisi de bu Türkler tarafından demirin işlenmesi, maden olarak çıkarılması ve demir atölyeleri, körüklerin de bir medeniyet teknoloji gerektirdiğini ifade etmektedir. İkinci cevap da Türklerin dilinin medeniyet dili olmayacağı, çünkü Türklerin dilindeki kelimelerin ü harfli kelimeler olduğu ve böyle kısa ve yalın bir dil ile medeniyet kurulamayacağı suçlamasına cevap teşkil eden “Kuzen” kelimesinin“dayı oğlu, dayı kızı, teyze oğlu, teyze kızı, amca oğlu, amca kızı, hala oğlu, hala kızı” (S:54) sekiz ayrı kelimeyi karşılamaya çalıştığı için kelime sıkışıklığına sebep olması dolayısıyla çapsız bir kelime olarak Türkçeyi fakirleştirmiş olduğunu ifade etmiş ve “Zira Türkçe, iki kelimeyi bir araya getirebilenlerin dilidir. Aksi tutumsa Türk’ü bozar.” (S:54) derken yine sessiz bir çığlık olarak Türkçedeki kelimeler üç harfi geçmez ve dolayısıyla Türkler medeniyet kuramaz diyenlere efendice bir cevaptır.
Beş binyıllık bir dilin kelimelerinden seçilmiş bazı kelimelerin etimolojik köken bilgileri verilirken bizi beş bin yıllık Türk kültürü arasında gezdiren “Etimolojinin İzinde-Kelimeden Kültüre Seyahatler” adlı kitabında Serken Hocam mevcutla yetinmemiş kelimeler yeni kullanım alanları açarak Türkçeyi anlam bakımından genişletmiştir. Bu kelimelere “tanıklamak” kelimesini örnek olarak verebiliriz. “dilimizde tanıklanan” (S:30), “sıkça tanıklanan” (S:58), “karşılığında tanıklanabilen” (S:65) kullanımlarında olduğu gibi günümüz Türkçesinde “Şahit” manasına kullanılan “Tanık” kelimesinden “-lanan” ekiyle delil olmak ya da ispat etmek anlamlarının yanında kullanılan, yazılan, yazılmak ve kullanılmak yolu ile insanların tanık kılındığı, karşılaşılabilindiği anlamına gelebilen bir kullanım görüyoruz.
“Aykırı” kelimesini anlatırken Türklerde isim koymaya ikinci kere değinerek isimin koyarken dikkat edilecek hususları “çocuklarımıza ad seçerken benimseyeceğimiz kelimenin ya kendi manası ya da çağrıştırdığı kişi veya kavram güzel olmalıdır” (S:76) diyerek tespit ettikten sonra aykırı isim koymaya çocuğuna Kur’an’dan “büdü” ismini koyan imamın fıkrasıyla örneklendirmektedir. Güzel manaya gelen isim olarak “Ayça” ismini örnek verirken güzel bir insanı hatırlatacak isim olarak “Alparslan”nı örnek verip bununda biz “Malazgirt Savaşını kaznarak Anadoluyu vatan yapan Sultanımız Alparslan’ı düşünerek verilmesi gerektiğini örnek olarak vermektedir. Bugün Alparslan ve Başbuğ isimlerini verenlerin bir kısmı Sultan Alparslan’ı kast ederken bir kısmı da Türk milliyetçilerinin lideri Alparslan Türkeş’i hatırlatsın diye Alparslan ve Başbuğ isimlerini koymaktadır. Kur’an’dan aykırı bir örnek de biz verelim. “Aleyna” ve Kezban” isimleri Kur’an’da geçiyor diye verilen en yaygın aykırı isimlerdir. “Alaeyna”; “bizim üzerimize” manasına gelen bir bağlaçtır. “Kezban” da “yalancı” manasına gelmektedir. Sadece Kur’an’da geçiyor diye ad verilmez, dikkat etmek lazım.
Kelimelerin etimolojik incelemesini yapıp arkasını tarih ve sosyolojik kültürel mirasımız ile besleyen Serkan Hoca ayrıca Etimolojik olarak ele alınan kelimeleri şiir, fıkra, atasözü gibi edebi türler ile destekleyip daha sonra kültürel mirasımızın taşıyıcı kolonlarından biri olan Türkülerimizden bu kelimelerin bazısına birer bazısına iki hata üç türkü örnek vererek o kelimenin halk ağzında nasıl kullanıldığını da belgelemiş olmaktadır.
Türklerin Müslüman oluşunun hikmetlerini anlatan müstakil kitaplar yazılmıştır. Bu kitaplar Türklerin inandığı Gök Tanrı dininin hayat tarzının ne kadar İslam’la örtüştüğünü, uyuştuğunu göstermeye çalışmışlardır. Bizim lise yıllarımızda okuduğumuz, Tahsin Ünal’ın olduğunu sandığım ve Türklerin İslamlaşmasının anlatıldığı İlk Türk-Arap savaşında Arap Orduları komutanı ile Türk Orduları komutanı arasında geçtiği hikâye edilen ve karşılıklı olarak günlük toplumsal hayatta kendi dinlerinin güzel ve kötü gördüğü hallerin karşılaştırıldığı bir metinde Türklerin Gök Tanrı inancının hayat düsturlarının İslam ile örtüştüğü gösterilmeye çalışılmış, bu yolla Türklerin İslamlaşmasının kolaylaştığı, hızlandığı ifade edilmiştir. Serkan Şen Hocamın yazmış olduğu “Etimolojinin İzinde-Kelimeden Kültüre Seyahatler” adlı kitap her ne kadar böyle bir iddiayı ispatlamak için yazılmamışsa da yer yer eski Türk kültüründen aktardığı örnek hayat kesitlerinden anaktodları günümüz İslam anlayışımız ile oluşan hayat tarzımızla kıyasladığımızda bu –Türklerin İslamlaşmasını Konu alan- kitapları haklı çıkaracak veriler elde ediyoruz. ”Etöz” (S:118) kelimesi de Gök Tanrı İnancı ile İslam arasındaki bu uyumu göstermektedir. Etöz em eski birleşik Türkçe bir kelime olarak “et” ve “öz” kelimelerinden oluşmuş, “et” “ten” manasına, “öz” “ruh” manasına birleşerek “insan vücudu” manasını kazanmış, insanın ruh ve bedenin birleşmesi olduğu İslamiyet’ten önce de Türk inancında mevcut olduğunu göstermesi bakımında Türklerin İslamlaşmasını hızlandırdığı kanaatini biz de uyandırmaktadır.
“Muzaffer Sarısözen, Nida Tüfekçi gibi [Türk Halk Müziği ustası] isimler, köy köy dolaşıp derleme yapmak yerine sıcacık bürolarında oturmayı tercih etselerdi Türk’ün türkü mektebi böylesine ihtişamlı ayakta durmazdı.” (S:162) Serkan Hoca’nın vermiş olduğu bu türkü bilgisine yeri gelmişken biz de şu bilgiyi ekleyelim. Muzaffer Sarısözen, Nida Tüfekçi ve daha sonra gelen derleyiciler gibi isimler ve işini iyi yapan cumhuriyetin ilk nesilleri türkü olarak 40,000 türkü derlemişler ancak bu güne kadar bu kırk bin türkünün 6000 okunuyormuş. Hali hazırda yakma ve derleme türkü dediğimiz türkülerden 34 bini TRT arşivlerinde okunacağı günü beklemektedir. Kültür işlendikçe artar, gelişir düsturundan hareketle TRT bu okunmayı bekleyen derleme yakma türküleri günümüz TRT sanatçılarına okutturup en az bir kere de TRT Müzik kanalındaki bir programda sergilerse o zaman kültürümüz adına büyük bir hizmet yapmış olur. Muzaffer Sarısözen, Nida Tüfekçi gibi sanatçıların başarısına Remzi Oğuz Arık’ın İdris Yamantürk’ün de şahit olduğu bir ortamda ifade ettiği bir sözünü buraya alarak türkü derlemeleri hususunda yapılan işin büyüklüğünü ortaya koyalım. “Gençler ne mutlu size ki hibir meselesi halledilmemiş ülkenin çocuklarısınız. Nereye elinizi atarsanız meşhur olusunuz.” Derken Remzi Oğuz Arık ülkemizin ne kadar ihmal edildiğini 1951 yılında ifadeye çalışmıştır. Bunu İdris Yamantürk’ün kendi müteahhitlik işlerini ilgilendirdiği için sıkça ifade ettiği “1960 yılında Türkiye hala kazma kürek yapamıyordu.” sözleri de pekiştirmektedir.
İlkokul çağlarımdayken anamın çokça kullandığı kelimeler olan “bıldır”, “arkuru”, “bayakı” gibi kelimelerin kullanımdan kalkması dolayısıyla rahmetlik Ebulfez Elçibey’in Türk televizyonlarında yaptığı bir konuşmada “bıldır” kelimesini kullanması üzerine üniversiteden okul arkadaşlarımdan bazılarının “bıldır” ne demek demesi üzerine “geçen yıl- önceki yıl” demek olduğunu söylemek zorunda kaldığın günden beri üzülüyordum. Ancak bu üzüntüm Serkan Şen Hoca’nın “Etimolojinin İzinde-Kelimeden Kültüre Seyahatler” adlı kitabını okuyunca biraz sevince dönüştü. Çünkü artık bu kelimeler kayıt altına alınmıştı. Hem de sözlük gibi değil elden bırakılmaması gereken kültürel bilgiler de sunan bir kitap ile olması ayrıca sevindiricidir. Sözlüğü herkes okumaz ama bu tip kitapların okunma ihtimali sözlükten daha fazla olduğundan kelimelerimiz yaşayacak demektir. İnşallah bu çalışmanın benzeri daha fazla kelime üzerinde yapılır da insanlarımız daha fazla kelimeyi güncellemiş olurlar.
Serkan Hoca teknik bir kitap olacak olan Etimoloji çalışmasını kültür öğeleri olan şiir, atasözü, fıkra, türkü, tarih ve sosyolojik bilgi vs. ile yoğurarak herkesin okuyacağı, okuması gerektiği bir mirasa dönüştürmüştür. Bize de size de yüzyıllar ötesinde yaşayacak Türkoğlu’na da ancak bu kitabı okumak ve okutmak düşer.