Türkistan İnanç Dünyası Üzerine Notlar
Celil ALTINBİLEK
İslamiyet ten önce Türkistan topraklarında, müşterek inançlar kam veya ozan denilen kişilerin ellerinde kopuzları ile birlikte nağmeli- şiirli sözlerle, mûsıkili icra edilirdi. Bu sözler basit, saf, içten, canlı ve özlü idi. Bunlar kopuzlarıyla sihirbazlık yapar,gelecekten haber verir, insanları tedavi ederlerdi.
İslamiyet, Türkistan’da çetin mücadeleler sonunda yerleşti. Bu topraklarda İslamiyet ve tasavvuf canlandı. İslam’a dünyasına İmam Hanefi ve İmam Maturidi gibi din büyükleriyle katkı yaptılar, buralarda Horasan Tasavvuf Mektebi oluştu ve gelişti
Ahmed Yesevi, Türk dünyasının en başta gelen er kişilerindendir. Yaşadığı zamanlar İslam’ın Orta Asya’ya yayılmaya başladığı ve tasavvuf cereyanlarının hızla hissedildiği devirlerdir. O, Taşkent ve Seyhun civarlarında göçebe ve yarı göçebe Türklere sade, kolay anlaşılır hikmet denilen şiirler söylemiştir. On ikinci yüzyılda birlikte İslam’ın mevcut topraklarda ve Türkler arasında yerleşmesini ve ötelere yayılmasını sağlamıştır. Kendi yanında bulunan on ikibin ve doksan dokuz bin halife denen talebe ve temsilcisi vasıtasıyla bütün Türk Dünyasına ulaşmıştır. Türk tarihinde asırlar ötesinden günümüze şiirlerinden ziyade, fikirleriyle ulaşan, şöhreti gelen en mühim ve büyük şahsiyettir. İlk hocası Arslan Bab ve sonrasında Yusuf Hemedani’dir. Hemdani’nin 1140 yılında ölümüyle iki Halifesi Ahmed Yesevi Yeseviliği, Cücdüvani de Hacegan diye sonra Nakşibendîlik olarak anılan tasavvuf mekteplerini kurmuşlardır.
Ahmed Yesevi’nin en önemli eseri divanı hikmettir, zamanında yazılmış nüshası elimize geçmemiştir. Günümüze gelenler doğu Türkçesi Çağatayca olarak yazılanlardır. Yesevi İslam’ın esaslarını, tasavvufun özünü ve terbiyesini, güzel ahlakı sade, bir dille yazılmış şiirleriyle öğretmiştir. Eseri birçok değişikliğe uğrayıp, ilaveler yapılsa da, inanç ve fikirlerinin esasları Türk Dünyasında düşünce birliği oluşturmuştur.1166 yılında vefat etmiştir. Zengi Ata, Hâkim Ata ve Hacı Bektaş Veli en önemli halifelerindendir.
Yesevilik öğretisi yakın temasta olduğu birçok tasavvuf mektebinin içinde erimiş ve fikirlerini onlara aktarmıştır.
Ana hatlarını belirttiğimiz Türk Dünyasının önemli mektebinin düşünce yapısının özü üzerinde suni ve gayri Sünni olarak belirtilen, kendisinin ve halifelerinin aidiyetleri ve işlevi ile ilgili çeşitli farklı görüşler ve tartışmalar bulunmaktadır. Fakat bu farklılıklar Türk inanç sisteminin zenginlikleridir.