ENVER PAŞA ÇANAKKALE’DE
(Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın Çanakkale Muharebelerindeki Askeri Faaliyetleri)
Halim KAYA
Yasin Çatal’ı Samsun Türk Ocağı Yönetim Kurulunda bulunduğum yıllarda Türk Ocağı faaliyetlerine katılması sayesinde tanıdım. Katıldığı Türk Ocağı faaliyetlerinde zaman zaman kendi fikrini açıklayan, soru soran, araştıran yapısıyla diğer öğrencilerden ayrılıyordu. O zamanlar On Dokuz Mayıs Üniversitesinde Yüksek Lisans yapıyordu. Anadolu’nun kendi yağıyla kavrulan bir ailesine mensup öğrenci olmanın imkânlarıyla Yüksek Lisans yaptığı Tarih alanında kendini daha iyi yetiştirmek adına Tarihi olayların cereyan ettiği yerleri ve artık o günlerin bir kanıtı olarak günümüze kadar ayakta kalmış tarihi mekânları yerinde görmek, incelemek için bütçesini zorlayarak ziyaretler yapıyordu. Ha şunu da ilave etmekte fayda var; çok okuyan ve kitap düşkünü bir arkadaşımızdı.
Yasin Çatal’ın Yüksek Lisans tezi olan “Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın Çanakkale Cephesinde ki Rolü” konusunun daha sonra Tün Eğitim Yayın Org. Rek. A.Ş. tarafından “Enver Paşa Çanakkale’de – Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın Çanakkale Muharebelerindeki Askeri Faaliyetleri” adıyla kitaplaştırılmıştı. Biz bu kitabın yayınlandığını öğrendiğimizde sanki kendimizin kitabı yayınlanmış gibi sevinmiştik. Bu güne kadar okumak nasip olmadı, ancak her şeye rağmen okumam gerektiğini düşünerek aldım ve okumaya başlıyorum.
Yasin Çatal’ın yazdığı “Enver Paşa Çanakkale’de – Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın Çanakkale Muharebelerindeki Askeri Faaliyetleri” kitabının birinci baskısı yukarıda adı geçen yayınevi tarafından Şubat 2021 tarihinde yapılmış. Kitap Yasin Çatal hakkında verilen çok kısa bir bilgi ile başlamakta, “Önsöz” ve “Giriş”ten sonra bölüm ya da kısım denilebilecek birçok alt başlıkları olan “Enver Bey’in Yaşam Öyküsü”, “Dünya Harbi’ne Giriş Süreci ve Enver Paşa”, “Çanakkale Muharebeleri”, “Deniz Muharebeleri”, “Kara Muharebeleri”, “Hukuki Mücadele ve İstanbul Levantenleri”, “Mezarlık Sorunu”, “Çanakkale Muharebelerinde oluşan savaş Edebiyatı”, “Sonuç”, “Kaynakça”, “Şekil: Fotoğraf, Resim, Karikatür ve Gazete Küpürleri” üst başlıklarından oluşmakta olup tamamı 220 sayfadır.
Kitabın daha hemen başında “Önsöz”ünde “Ancak İstanbul’da, Genelkurmay binasında oturarak savaşın nihai sonucunu beklemeyen, sürekli cepheye giderek askeri düzenlemeleri sağlayan, Çanakkale Cephesi’ni sevk ve idare eden, tüm komuta kademesini oluşturan, cephenin askeri ve siyasi hedeflerini belirleyen, lojistik desteğini bütün harp boyunca sürdüren bir kişi daha vardı. Enver Paşa” (S:9) cümlesinden araştırmanın müspet yönde ilerleyeceğinin işaretini vermiştir. Yine “Önsöz”de Atatürk sağ ikine Şükrü Kaya’ın hazırlamış olduğu dört sayfalık bir raporun üstüne Yasin Çatal “Bu belge üzerinden yaptığımız çıkarım şu dur k; Çanakkale Muharebesine çok kıymetli katkıları bulunan Mustafa Kemal Atatürk’ün iktidarının en güçlüğ olduğu yıllarda, sağlığında aralarının çok iyi olduğunu söyleyemeyeceğimiz Enver Paşa’nın, savunulduğu, ayrıca Çanakkale zaferi ile ilişkilendirilmesinde devlet ricalinin bir beis görmediğidir.” (S:10) yorumunu yaparken Atatürk’ün Enver Paşa’nın Çanakkale zaferindeki hakkının teslim edilmesine bizzat sağlığında hiçbir olumsuz tavır almadığını ortaya koymaktadır. Bu yorumu ile de Türkiye’de Atatürk üzerinden yürütülen Enver Paşa düşmanlığına da bir açıklık getirmiş olup, kişisel bir düşmanlığın olmadığını, Enver Paşa’nın Anadolu’ya geçme düşüncesi üzerine alınan bir tedbir varsa bunların vatan ve millet hayrına olduğu için alındığını göstermeye çalışmış olmaktadır.
Yasin Çatal’ın Türkçeye hâkimiyeti mükemmel denilecek seviyede, kelime hazinesi geniş, bunlar da anlatımına ve cümle kuruşuna yansımış, kitabı akıcı bir dille ve anlaşılır bir Türkçe ile yazmış. Hani derler ya “fevkaledenin fevkinde” niye yalan söyleyeyim kendisinden bu kadarını da beklemiyordum. Ben bazı kitapları okurken ne dediğini anlamam döner yine okur ve kitabın konusu açısından ne demek istediğini anlamaya çalışırım. Ama Yasin Çatal’ın anlatım tarzı buna müsaade etmiyor. Okuduğumu anlamak zorunda bırakıyor. Tebrik ederim.
Enver Paşa 6 Aralık 1902 tarihinde 21 yaşında yüzbaşı rütbesi ile başladığı askerlik görevinde yükselerek 9 Mart 1905 tarihinde Kolağası, 12 Eylül 1906 tarihinde Binbaşı, 1911 yılında Trablusgarp’a asker çıkaran İtalyanlarla savaşırken Kaymakamlığa yani Yarbaylığa, 15 Aralık 1913 tarihinde Albay oldu. (S:18-25) Ancak 1913-1918 arsındaki beş yıl gibi kısa bir zamanda Mirliva yani Tuğgeneralliğe yükselmesi ve hemen ardından Harbiye Nazırı ve Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisliğine yükselmesi popülerliğini ve gücünü artırdı. Daha 33 yaşında Sultan Mehmet Reşad’ın vekili unvanını da almayı başarmıştı.(S:27) Bu konuda Yasin Çatal “Meşrutiyetin ilanı ile ‘Hürriyet Kahramanı’, Trablusgarp’ta İtalyanlara karşı verilen başarılı ancak umutsuz mücadeleyle ‘İslam Mücahidi’, 1913 yılında Edirne’nin işgalden kurtarılmasında almış olduğu pozisyondan dolayı ‘Edirne Fatihi’, Naciye Sultan ile olan münasebeti sebebiyle de ‘Damad-ı Şehriyari’ ve ‘Halife Damadı’ anılıyordu. Bu unvanlarına bir de ‘Padişah Yaveri’ eklenince, Enver Paşa, 1914 yılında ordunun yanında İmparatorluğun en güçlü ismi haline geldi.” (S:27-28) tespit ve yorumunu yapmaktadır.
Enver Paşa’nın yaptığı en hayırlı iş Osmanlı Ordusunu gençleştirerek modernleştirmesidir. Enver Paşa Balkan Savaşlarından sonra Harbiye Nazırı olunca erleri uyuz hastalığına yakalanmış, üstü başı bit pire ve haşeratla dolu, hamam teşkilatı olmayan, hatta koğuşların temizlik ve havalandırmasının bile yapılmadığı, subayların asker ile ilgilenmediği ve askerlerin talimsizliği, süvari birliklerinin atlarının bakımsız, nallarının değiştirilmediği, yara bere içinde, eyer ve başlık koşum takımları bakımsız, ahırları perişan, Mektepli ve Alaylı subaylar arasındaki gerilim ve çekişme, yaşlı ve kendini yenileyemeyen komutanlardan oluşan bir ordu bulmuştur. (S:30) Enver Paşa yaşlı subayları emekliye sevk ederek orduyu gençleştirmiş, bazı muhalif olabilecek subayları uzak yerlere tayin ederek başkentten uzaklaştırmış, genç subayları ordunun başına getirerek askerlere talim ve disiplinlini yerleştirmiş, malzeme ve metot olarak modernleşmek için gerekli alt yapıyı sağlamıştır. Yasin Çatal Osmanlı ordusunun öncesini ve Enver Paşa’nın sağlamış olduğu değişimden sonraki orduyu “Balkan Harplerinde, Romanya, Karadağ, Bulgaristan ve Yunanistan gibi sözkonusu tarihlerde gerek subay kadrosu gerek savaş tecrübesi gerekse de teçhizat bakımından oldukça alt seviyede bulunan küçük devletlere karşı ağır yenilgilerin alınmasından birkaç yıl sonra, Kafkasya’da, Süveyş’te, Çanakkale’de, Kût’ül Âmâre’de ve Galiçya’da mücadele edebilen, disiplinli ordunun, Enver paşa’nın gerçekleştirmiş olduğu süratli yenileşme sayesinde olduğu tarihi bir hakikattir.” (S:33) şeklinde ortaya koyar.
Enver Paşa’nın yoğun eleştiri aldığı hususlardan birisi belki de en önemlisi ordunun kumandalığını Almanlara vermesidir. Çanakkale Savaşı’ndan önce Çanakkale Boğazında alınan torpido ve mayın yerleştirme vs. tedbirlerin yanında Alman komutan Weber’in Başkomutanlığı temsil yetkisiyle cepheye gönderilmesinin üzerine Müstahkem Mevkii Komutanı Cevat Bey’e 17 ağustos 1914 tarihinde gizli bir telgraf gönderiri. Bu telgrafta “İcabı hal dolayısıyla size Weber Paşa’yı Başkomutanlık karargâhının bir temsilcisi olduğu ve gerektiğinde Weber paşa tarfından verilecek emirlerin yerine getirilmesi konusundaki emir yayınlanmıştır. Ancak Weber paşa tarafından verilecek emirlerin olumsuz sonuçlar doğurması ihtimalini görürseniz emirlerin uygulanmasının bir şekilde geciktirilmesine çalışıp hızlı bir şekilde beni haberdar ediniz.” (S:43) şeklinde bir gizli emir ile Türk subayına manevra alanı bırakılmış ve Alman subaylar da girişebilecekleri herhangi bir maceraya karşı kontrol altına alınmıştır. Nitekim Türkiye Cumhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı b durumu şu şekilde yorumlamıştır. “Harbiye Nezareti Alman subayları üst düzey makamlara atamakla birlikte söz konusu komutanların verecekleri emirlerin sorgulanması hususunda Türk komutanları uyarma ihtiyacı duymuşlardır.” (S:43-44)
Enver Paşa’nın Çanakkale’de İtilaf Devletleri donanmasını durdurmak için aldığı tedbirleri yeterli görmeyenler Çanakkale Boğazının İtilaf devletleri donanması tarafından geçileceğini düşünüyorlardı. Almanya Büyükelçisi ve diğer görevliler, Avusturya-Macarstan Büyükelçisi, İtalya Büyükelçisi, İsveç ve Bulgar ortaelçileri, Amerikan Büyükelçisi askeri stratejiden anlamamaları dolayısıyla olsa da Çanakkale’nin geçileceğine inanmaları yanında başarılı bir asker olan “Alman General von der Goltz Paşa da Boğaz tahkimatının fazla dayanmayacağı, saldırıların aynı şekilde devam etmesi halinde İstanbul’un ele geçirileceği yönünde bir düşünceye sahipti. Bunun yanında İttihat ve Terakki’nin bazı kurmayları da umutsuzluk ikliminin etkisi altındaydı. Cemiyetin en mühim isimlerinden biri de bu bedbinliği paylaşıyordu: Talat Paşa.” (S:56-57) Talat Paşa, Enver Paşa’nın Sarıkamış harekâtın yürütmek için Doğu Anadolu’da olduğu bir anda Boğazın aşılması üzerine ne yapılabileceği hususunda İstanbul’da bir konferans düzenler. Bu bilgi de sadece ABD Büyükelçisi H. Morgenthau’nun hatıratında vardır. ABD Büyükelçisi H. Morgenthau bu bilgiyi 18 Mart taarruzundan bir yıl sonra İstanbul Polis Şefi Bedri Bey’le yaptığı bir sohbet sırasında almış ve detaylarını yazmıştır.
Çanakkale Cephesinden Türk ve Alman komutanların çektiği telgraflardan anlaşılıyor ki Türkler savaşı okumakta Almanlardan daha başarılıdır. İtilaf Devletleri donanması Türk ordusunun elindeki silahlardan daha üstün silahlara, daha uzun menzilli toplara, hava balonlarına, keşif ve bombardıman yapmak için uçaklara, denizaltılara sahiptir, yani teknolojik olarak çok üstündür. Enver Paşa cepheden gelen bilgilere göre hareket etmekte kararlarını bunlara dayanarak vermektedir. Liman Von Sanders de dâhil Almanlardan gelen bilgilerdeki çelişkiler üzerine bizzat cepheyi ziyaret ederek vaziyeti yerinde görmüş ve ziyaretleri devam ettirerek görmeye çalışmıştır. Liman Von Sanders’in yanlış bakış açısıyla Türk ordusu zaman zaman hatalı mevzilenmiş, zaman zaman da çıkartma yapan düşmanlara müdahalelerde gecikmiş veya müdahale etmemiştir. Bütün bu olumsuzluklara rağmen Enver Paşa ve diğer Türk subayları Çanakkale’yi geçilmez kılmışlardır.
Yasin Çatal Çanakkale Savaşının 1914 tarihinde başlayan tahkim etme ve savunma hazırlıklarından başlayarak adım adım savaşın her anını belgelere dayanarak saat saat hata neredeyse dakikasına varacak şekilde anlatmakta, hazırlık ve savaşın seyrini bir film şeridi gibi göz önüne koymaktadır. Bunu yaparken cephe gerisindeki Enver Paşa’nın ve Mustafa Kemal Atatürk’ün de savaşla ilgili müdahalelerini aktararak sanki Çanakkale zaferinden dışlanmak istenen Enver Paşa ile Mustafa Kemal’in cephedeki varlıklarını bu iddia sahiplerinin gözüne sokmaktadır. Enver paşa orduların nerelere yerleştirilmesinden ve topların, piyadelerin nasıl ve nerede, ne zaman kullanılacağına kadar müdahil olduğunu kitabı okurken gayet sarih olarak görüyoruz. Nitekim Enver Paşa cepheye nüfuz etmek için 17 kere Çanakkale’yi ve Türk Ordusu mevzilerini ziyaret etmiştir.
Yasin Çatal haklı olarak Enver Paşa’nın Çanakkale Zaferi neticesinde Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında yaptığı konuşmada ki “Avrupa’da ve yakın arkadaşlarının arasındaki endişeden haberdar olduğunu, ancak Boğaz’da alına tüm tedbirleri ve savunma araçlarını bildiğini söyleyerek denizden ve karadan yapılacak taarruzun başarıya ulaşmasının mümkün olmayacağını öngördüğünü” (S:98) ifade eden beyanlarını “Enver Paşa’nın verdiği bu izahat, zaferin ardından yapılmış hamasi bir konuşma değildi.” (S:98) diyerek karşılar ve Onun bu bilgileri 19 Şubat’ta Amerika Büyükelçisi Morgenthau’ya da verdiği bilgilerle aynı olduğunu ekler.
Enver Paşa’nın alman hayrını olmakla suçlandığını bilen Yasin Çatal kitabın daha önceki sayfalarında Enver Paşa’nın Alman İttifakı konusundaki tutumunun hayranlıktan değil de mecburiyetten olduğunu daha önce İngilizler ve başka ülkelerle ittifak girişiminde bulunulduğu halde bu ülkelerin Osmanlı topraklarını paylaşma hesapları yaptıkları için Osmanlı ile ittifaka yanaşmadıklarını dolayısıyla zorunlu olarak Almanlar ile ittifak yapıldığını ortaya koymuştu. Enver paşa 15 Mart 1915 tarihinde Yörük Gemisi ile Amerikan Büyükelçisi Morgenthau’nun da bulunduğu Çanakkale’ye yapılan gezide geminin güvertesinde Morgenthau’ya söylediği “Türkler ve almanlar birbirlerine pek muhabbet duymazlar. Menfaatimiz icabı onlarla beraberiz; onlar da kendi menfaatleri icabı bizimle. Almanya biz onlara yardım ettikçe Türkiye’ye destek olacaktır; Türkiye de onlar bize yardım ettikçe Almanya’yı destekleyecek” (S:107) sözleriyle ifade etmiştir. Ki bu sözleri söylediği zamanda Başkumandanvekili ve Harbiye Nazırı görevi yapmaktadır. Bu sözlerin diplomatik krize yol açacak sözler olmasının da farkındadır herhalde.
24 Eylül 1915 cepheye yaptığı ziyarette 26 Eylül 1915 tarihine kadar çeşitli incelemeler ve ziyaretler gerçekleştiren Enver Paşa bu sırada hasta olan ve istirahat eden Mustafa Kemal Atatürk’ü ziyaret etmemiştir. Mustafa Kemal Atatürk ve Enver Paşa Trablusgarp savaşından beri tanışıyorlardı. Cephe ziyareti sırasında kendisini ziyaret etmeyen Enver Paşa’nın bunu bilinçli yaptığını düşünen Mustafa kemal Atatürk Liman Von Sanders’e istifasını sunmuştur. Liman Von Sanders istifayı işleme koymadan durumu Enver Paşa’ya 30 Eylül tarihli bir mektup ile bildirmiş ve Mustafa Kemal Atatürk’e kendisine güvendiğini bildiren bir mektup yazmasını istemiştir. Enver Paşa bunun üzerine Mustafa Kemal Atatürk’e yazdığı mektupta durumun zannettiği gibi olmadığını, hastalığına üzüldüğünü ve ziyaret günü tüm cepheyi gezmek istediği için vaktinin yetersizliği dolayısıyla kendisini ziyaret edemediğini ve “Bugüne kadar olduğu gibi kumanda ettiğiniz kıtaatın başında muvaffakiyetle vazife ifa edersiniz.” (S:116) diye yazarak gönlünü almıştır. Bu mektuba ise Mustafa Kemal Atatürk 5 Ekim 1915 tarihli mektup ile mukabele etmiş, Harbiye Nazırı Enver Paşa’ya gönderdiği mektupta “kendisine geçmiş olsun dileklerini iletmesinin sevincini bildirmiş ve yeni görevlerde daha iyi hizmetler verebilmesi için gelişmesi olası olaylar için hazırlanan kuvvetin başında bulundurulmasını istemiştir.” (S:116-117)
Yasin Çatal yukarıdaki olayı aktardıktan sonra günümüzde Enver paşa ile Mustafa Kemal Atatürk arasında kıskançlık olduğunu iddia edenlere Enver Paşa’nın 11Mayıs 1915 ziyaretinde 19. Tümeni ziyaret ederek Yarbay Mustafa Kemal Bey ile sohbet ettiğini ve iddia sahiplerinin bu gözden kaçırdıklarını, ayrıca Mustafa kemal Bey’in 1 Haziran 1915 de albaylığa atandığında Enver Paşa’nın her rütbe atlayana yazmadığı bir tebrik mektubunu Mustafa kemal Bey’e yazdığını ve bu mektupta “Rütbe-i cedidinizi tebrik ederim. Bu terfi, görmekte olduğunuz büyük ve fedakârane hizmetlerinize mukabil bir mükâfat değil, ancak, memlekete daha mühim ve ordumuza daha kıymettar hidemat ifa edebilecek mevkii ihraz için, geçilmesi lazım bir kademedir.” (S:117) Yasin Çatal bu kıskançlık ve çekememezlik iddialarının aslı olmadığını “Osmanlı ordusunda ve devlette söz sahibi olan en önemli kişilerden birisi olma hasebiyle Enver Paşa’nın emri altında bulunan bir komutanı kıskandığını düşünmek hem ikili arasındaki yazışmalara aykırıdır hem de dönemin şartlarına uygun düşmemektedir.” (S:118) şeklinde yorumlamaktadır. Ayrıca kıskançlık ve çekememezlik iddiası sahipleri bu kadar nüfuz sahibi bir devlet adamı ve ordu Başkomutan Vekili Enver Paşa’nın isterse Mustafa Kemal Atatürk’e hiçbir görev vermeyeceğini akıl edememişlerdir. Enver Paşa ile Mustafa kemal Atatürk arasında hiçbir mevzu olmadığının başka bir delili olarak Yasin Çatal, Mustafa Kemal Bey’in “3 Haziran’da Mustafa Kemal Bey’in albaylığa terfi ettirilmesinden sonra Enver Paşa’nın kendisine özel bir mektup kaleme almasını, onun 14 Ocak 1916’da Edirne’de bulunan 16. Kolordu Komutanlığı’na atamasını ve albaylığa terfi edilmesinin üzerinden henüz 8 ay geçmesine rağmen daha günü dolmadan general rütbesini vermesini” (S:119) Enver Paşa tarafından gösterilmiş bir kadirbilirlik olarak ifade etmektedir.
Yasin Çatal yazmış olduğu “Enver Paşa Çanakkale’de – Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın Çanakkale Muharebelerindeki Askeri Faaliyetleri” adlı kitabıyla savaştan sonra ve Cumhuriyet döneminde oluşan Çanakkale Savaşının sanki başsız bir insan kalabalığının başarısıymış gibi gösterilmeye çalışılmasına, başta Başkomutan Vekili ve Harbiye Nazırı Enver Paşa olmak üzere Mustafa Kemal Atatürk’ün de yokmuş gibi davranılmasına bir cevap teşkil ediyor. Tarih öyle bir ilim ki belge ve bilgilerin sağlıklı yorumlanıp doğru neticeye ulaşma sanatıdır diyebiliriz. Yasin Çatal günümüzde çarpıtılmaya çalışarak, hakları gasp edilmeye, unutturulmaya açılışına kişilerin haklarını teslim eden bir çalışma yapmıştır. Bu yönüyle yanlış bilinen veya yanlış anlaşılmaya zorlanan hususları aydınlatarak tarihin bir kesitini doğru bir şekilde kayda geçirmeyi başarmıştır. Daha nice yeni çalışmalar beklediğimiz bu genç araştırmacı kardeşimize başarılar dilerim.